γ.φ.

Προχτές το αυτοκίνητό μου φρενάρισε μόνο του. Κατεβαίνοντας την Εθνική με ταχύτητα και ενώ έκανα έναν ελιγμό για να προσπεράσω, μέτρησε με τους αισθητήρες του την απόσταση από το μπροστινό, υπολόγισε την ταχύτητά του και την δική μου, εκτίμησε την πιθανότητα σύγκρουσης και αποφάσισε να φρενάρει (και το έκανε πολύ αποφασιστικά!) ενώ ταυτόχρονα τράβηξε δυνατά την ζώνη μου για να με προστατέψει. Μόλις ξεπέρασα την έκπληξη, σκέφτηκα: OK, τα self-driving cars θα είναι στην καθημερινότητά μας πολύ γρηγορότερα απ΄ότι νομίζουμε.

Και θα είναι μια τεχνολογία με πραγματικά επαναστατικές επιδράσεις αν σκεφτεί κανείς το ότι αν για τους περισσότερους από εμάς η οδήγηση είναι αγκαρεία μετακίνησης εκτός από τις λίγες φορές που γίνεται πραγματική διασκέδαση, είναι όμως και μία πολύ σημαντική οικονομική δραστηριότητα, πολύ απαιτητική και νομικά ρυθμιζόμενη. Χιλιάδες τόνοι εμπορευμάτων μεταφέρονται οδικώς, από ανθρώπους για τους οποίους η οδήγηση είναι ειδικότητα και επάγγελμα. Και μάλιστα ένα επάγγελμα ακριβό και με αυστηρές προδιαγραφές για τις εργασιακές συνθήκες. Η τεχνολογία των self driving cars δεν είναι μια ακόμα «καταναλωτική» τεχνολογία που θα σας επιτρέπει να διαβάζετε το time line σας στο FB ενώ πηγαίνετε στην δουλειά σας. Είναι μια τεχνολογία που θα ανατρέψει τις οικονομικές συνθήκες – και μαζί τους τις εργασιακές – στον κλάδο των μεταφορών. Προετοιμαστείτε για συνδικαλιστικές κινητοποιήσεις.

Όμως, καθώς συνέχιζα τον δρόμο μου θυμήθηκα μια ιστορία από τα παιδικά μου χρόνια. Το αυτοκίνητο ήταν αυτή η υπέροχη Citroën DS που λατρέυαμε οικογενειακά, και που χάζευα όταν σηκωνόταν στις υδροπνευματικές της αναρτήσεις, άρα θα ήμουν περίπου δέκα ετών. Κάπου σε κάποια επαρχιακή οδό, νύχτα με ελαφριά βροχή (θυμάμαι τους υαλοκαθαριστήρες) και μεγάλη ταχύτητα, όταν ξαφνικά είδα από το πίσω κάθισμα τον πατέρα μου να σφίγγει το τιμόνι – ψύχραιμα – λίγο πριν ακουστεί ο χτύπος στο καπώ. Ένα μεγαλόσωμο άτυχο σκυλί είχε αποφασίσει να πεταχτεί μπροστά στους τροχούς μας. Το αυτοκίνητο έχασε κάπως την πορεία του από το χτύπημα, και σταμάτησε με ασφάλεια μετά από κάποιους χειρισμούς. Αν ο πατέρας μου είχε αποφασίσει να φρενάρει ή να κάνει κάποιον ελιγμό για να αποφύγει την σύγκρουση, θα είχαμε βρεθεί στον γκρεμό. Θα μπορούσε ποτέ η ακόμα πρωτόγονη τεχνολογία του δικού μου αυτοκινήτου να πάρει αυτήν την απόφαση και να μην φρενάρει; Γιατί αυτή ήταν μια καθαρά ηθική κρίση και μια καθαρά ηθική απόφαση. Θα έκανε ο πατέρας μου το ίδιο αν αντί για το άτυχο σκυλί ήταν ένας άνθρωπος ή ένα άλλο όχημα; Είναι απλά θέμα υπολογισμού πιθανοτήτων βάσει δεδομένων, κάτι που ένας υπολογιστής μπορεί να κάνει πιο γρήγορα και με μεγαλύτερη ακρίβεια από οποιονδήποτε από εμάς, ή είναι μια απόφαση που εμπεριέχει αναπόδραστα μια δύσκολη ηθική κρίση: αξίζει η δική σου ζωή περισσότερο; Ποιές και πόσες ζωές θα διαλέξεις να σώσεις;

Όσοι έχουν ασχοληθεί με την ηθική φιλοσοφία θα αναγνώρισαν το παλιό γνωστό «δίλημμα του τραμ», που δείχνει ότι είναι πολύ δύσκολο να βρούμε a priori κανόνες για την αντιμετώπιση τέτοιων διλημμάτων (το περιγράφει απολαυστικά ο Michael Sandel στην πρώτη από τις διαλέξεις του στο Harvard). Αν όμως δεν μπορούμε να βρούμε τέτοιους κανόνες, δεν μπορούμε και να τους προγραμματίσουμε στα μελλοντικά self driving cars που θα οδηγούμε. Ή θα πρέπει να αρκεστούμε στις αυθαίρετες ηθικές επιλογές του κατασκευαστή ή του νομοθέτη. Θα είναι άραγε η κατηγορική προσταγή του Καντ για τα γερμανικά αυτοκίνητα ή μια εφαρμογή του ωφελιμισμού για τα αμερικάνικα (δεν θέλω ούτε να σκεφτώ τι θα είναι για τα κινέζικα). Και τι πολιτικές επιπλοκές έχει η προοπτική αυτή, αν η τεχνολογία μας ενσωματώνει ηθικές επιλογές χωρίς καν να το αντιλαμβανόμαστε ή να είμαστε ενήμεροι όταν την χρησιμοποιούμε;

Μην νομίζετε ότι αυτό αφορά μόνο τα self driving cars και άτυχα σκυλιά που διασχίζουν επαρχιακούς δρόμους. Ο αλγόριθμος που αποφασίζει αν θα σας δείξει το ποστ αυτό στο timeline σας, σε λίγο (αν όχι ήδη) θα ενσωματώνει τις ηθικές κρίσεις του κατασκευαστή του για να αποφασίσει αυτόματα και χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση πχ να μην σας δείξει «προσβλητικό» περιεχόμενο. Πόσο διαφανείς θα είναι αυτές οι επιλογές και πόσο θα μπορούμε να τις ελέγξουμε; Κάτι μου λέει ότι όπως το πιο χοτ επάγγελμα στον χώρο της τεχνολογίας σήμερα είναι τα analytics, στο μέλλον θα υπάρχουν πολλές ακριβοπληρωμένες θέσεις για αποφοίτους ανθρωπιστικών επιστημών και φιλοσοφίας. Το ηθικό δίδαγμα για όσους, όπως και του λόγου μου, ασχολούνται με την τεχνολογία: σεμνότητα και ταπεινότητα.

ΓΦα

Διαβάζω καλοπροαίρετες αναλύσεις που προσπαθούν με κρυμένη αμηχανία να πείσουν ότι η απλή αναλογική δεν είναι σοφή επιλογή τώρα, δεδομένων των συνθηκών, λόγω της βαθειάς πολιτικής κρίσης και του κατακερματισμού του εκλογικού σώματος, και άλλα πολλά. Μέχρι που διάβασα σαν επιχείρημα και το ότι η πολιτική αστάθεια θα διώξει τις άμεσες ξένες επενδύσεις. Αποδέχονται δηλαδή σιωπηλά ότι η απλή αναλογική θα ήταν η ιδεατή επιλογή άλλοτε, σε άλλες συνθήκες, με πολιτική ωριμότητα κλπ.

Και εδώ ακριβώς είναι το πρόβλημα. Ότι ο μύθος της αναλογικότητας, της δημοκρατίας και της δημοκρατικής διακυβέρνησης ως στατιστικά αντιπροσωπευτικής εκπροσώπησης, της δημοκρατίας ως συνεργασίας και συναίνεσης και συναπόφασης είναι ουσιαστικά πιστευτός ακόμα και από αυτούς που απορρίπτουν την απλή αναλογική «τώρα» και για λόγους πρόσκαιρους. Για κάτι τέτοια ο Robert Dahl έλεγε ότι τα αντιπροσωπευτικά πολιτεύματά μας πρέπει να τα αποκαλούμε «πολυαρχίες» και όχι δημοκρατίες, για να αποφεύγουμε τέτοιες «αυταπόδεικτες» και άρα κενές αλήθειες. Και αυτή ακριβώς είναι η συζήτηση που πρέπει να γίνει με την αφορμή της προσπάθειας θεσμικής επέλασης του καθεστώτος αυτού. Ότι οι μύθοι των χαμένων της μεταπολίτευσης, η «άδολη» αναλογική και ο «κακός» δικομματισμός, που δια της αενάου ψαλτικής επαναλήψεως έγιναν τελικά αξιωματική κοινή γνώση, ένα ακόμη αποτέλεσμα της ιδεολογικής κυριαρχίας της αριστεράς δηλαδή, είναι καιρός να διαψευστούν θεμελιωδώς.

Δεν είναι ότι η απόλυτη αναλογικότητα της κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης είναι τάχα πιο δημοκρατική, αλλά δυστυχώς δεν έχουμε αυτή την πολυτέλεια. Είναι ότι δεν είναι καθόλου δημοκρατικό να εκβιάζεται η θέληση της πλειοψηφίας από την δυσανάλογη ισχύ που αποκτούν οι πέντε βουλευτές ενός περιθωριακού κόμματος όταν κρατούν στα χέρια τους την κυβερνησιμότητα. Όπως δεν είναι καθόλου δημοκρατικό ένα κόμμα που καταψηφίστηκε (γιατί δημοκρατία όπως είπε ο Πόππερ, είναι το πολίτευμα όπου ξεφορτωνόμαστε κυβερνήσεις) να συνεχίσει να κυβερνά επειδή ένα σύστημα θα επιβάλλει αναγκαστικές συναινέσεις και συνεργασίες. Συνεπώς το θέμα δεν είναι μόνο ότι ο Σύριζα για μικροπολιτικούς λόγους θυμήθηκε την αναλογική. Είναι πριν από αυτό ότι η «δημοκρατικότητα» της αναλογικότητας είναι ένας μύθος.

GFa

Διάβασα με καθυστέρηση για την ιστορία σχετικά με το καλό βιβλιοπωλείο Free Thinking Zone της Αρετής Γεωργιλή, τις απειλές που δέχτηκε και την στοχοποίησή της, με αφορμή την επίσκεψη που οργάνωσε στην Μακρόνησο και η οποία θεωρήθηκε εν πολλοίς ιεροσυλία. Ειπώθηκαν όλα, αλλά θέλω να γράψω κάτι ακόμα, με αφορμή το εξαίρετο κείμενο του Χρήστου Χωμενίδη για την ιστορική μνήμη που επιστρατεύεται για να πυροδοτεί πολιτικές εντάσεις, και που σίγουρα θα έχετε ήδη διαβάσει.

Τυχαίνει αυτή την εποχή να μελετάω μια σειρά από δοκίμια του Michael Oakeshott για την φιλοσοφία της Ιστορίας, στα οποία κάνει έναν εξαιρετικά χρήσιμο διαχωρισμό της έννοιας του «ιστορικού» παρελθόντος, ως κατασκευής που προκύπτει από μια απαιτητική διανοητική διαδικασία ιστορικής κατανόησης, και του «πρακτικού» παρελθόντος, που δεν είναι καν παρελθόν, παρά μέρος του παρόντος όλων ημών που δεν είμαστε ιστορικοί. Είναι το ανοργάνωτο συνοθύλευμα από συμβολισμούς, αφηγήσεις ή «διδάγματα» τα οποία χρησιμοποιούμε εργαλειακά για να νοηματοδοτήσουμε το παρόν, να κρίνουμε τους εαυτούς μας και τους άλλους, να αξιολογήσουμε ηθικά, να αποφασίσουμε για το μέλλον. Αυτό το πρακτικό «παρελθόν» δεν είναι η ιστορική αλήθεια, ότι κι αν θα μπορούσε να σημαίνει αυτό, δεν είναι καν παρελθόν, παρά μόνο το επικαλείται, είναι φύσει πολιτικό και συχνά απειλείται από κάθε νέα ιστορική κατανόηση του ιστορικού παρελθόντος. Γι’αυτό και είναι τόσο σφοδρές και συχνά φανατικές οι αντιδράσεις σε κάθε τάχα «ιερόσυλη» αναθεωρητική διερεύνηση της Ιστορίας. Η στοχοποίηση του Στάθη Καλύβα πχ από την αριστερά, η υπόθεση της δίκης του Ρίχτερ, η διαμάχη για τα εγχειρίδια της Ιστορίας στο σχολείο, δεν είναι παρά η αντίδραση όσων νοιώθουν να αμφισβητείται αυτό το συμβολικό, πρακτικό «παρελθόν» που τους δίνει ταυτότητα και πυξίδα, από το ιστορικό παρελθόν. Η ιερότητα της Μακρονήσου για την οποία διάβασα και από αυτούς που απειλούσαν το Free Thinking Zone, αλλά και από αυτούς που το υπερασπίστηκαν, είναι κομμάτι αυτού του παρόντος που αποκαλούμε, εργαλειακά, «παρελθόν» και «ιστορική μνήμη».

Εκτός όμως από την ιστοριογραφία που αναθεωρώντας την Ιστορία το αμφισβητεί, νοιώθει συχνά να απειλείται και από την ίδια του την αναγκαία μετάλλαξή: το πρακτικό παρελθόν είναι αναγκαστικά πάντα παρόν, και σε μια κοινωνία που εξελίσσεται και αντιμετωπίζει νέες προκλήσεις, νέα ερωτήματα, νέα προβλήματα, αυτό το πρακτικό παρελθόν του χτες δεν μπορεί να είναι αυτό του σήμερα. Τουλάχιστον όχι για όλους. Το «τι δουλειά έχουν οι φιλελέδες στην Μακρόνησο;» είναι γνήσια αγωνία. Αυτοί που αντλούσαν ταυτότητα από ένα ήδη παρωχημένο πρακτικό παρελθόν του χτες, κινδυνεύουν να βρεθούν χωρίς ταυτότητα, από το νέο πρακτικό παρελθόν που αναδύεται σήμερα για να απαντήσει σε νέα δεδομένα. Είναι κατανοητή η βίαιη αντίδρασή τους (αλλά κατανοητό δεν σημαίνει δικαιολογημένο). Και είναι μια χαμένη μάχη οπισθοφυλακών. Το πρακτικό παρελθόν μιας κοινωνίας, αυτό που αποκαλεί ιστορική της μνήμη, είναι δημιουργικό μόνο όταν κοιτάει στο μέλλον, και δίνει απαντήσεις για αυτό. Αλλιώς γίνεται τροχοπέδη, ίζημα στο οποίο βουλιάζουμε μέχρι τα γόνατα προσπαθώντας επώδυνα να προχωρήσουμε.

Για αυτό και πρόσφερε καλές υπηρεσίες το Free Thinking Zone και η Αρετή Γεωργιλή. Διεκδίκησε για λογαριασμό του νέου πρακτικού παρελθόντος που ήδη αναδύεται και που χρειαζόμαστε, τα σύμβολα του παλιού πρακτικού παρελθόντος. Διεκδίκησε την κατασκευή μιας νέας ιστορικής μνήμης στην θέση μιας παλιάς που δεν απαντάει πια στα ερωτήματά μας. Καμιά αξία δεν έχει στην διαμάχη αυτή η συζήτηση για την ιστορική «αλήθεια» γιατί δεν είναι αυτό το ζητούμενο· οι δύο ιστορικές μνήμες είναι ασύμμετρες. Και για αυτό καμιά θέση δεν έχει οποιαδήποτε συζήτηση για ιερότητα του χώρου και των συμβόλων. Για την παλιά η Μακρόνησος ήταν οι αγώνες της Αριστεράς για κοινωνική δικαιοσύνη. Για την νέα είναι η ντροπή για το κράτος μας που δεν ήθελε τότε να σέβεται την ατομική ελευθερία ακόμα και αυτών που το πολεμούσαν. Αυτό ήθελαν οι φιλελέδες στην Μακρόνησο.

ΓΦα

Ακούω εδώ και καιρό ότι η μνημονιακή άνευ όρων υποταγή του Σύριζα σημαίνει το τέλος της εθνικής μας αυταπάτης. Το παραδέχτηκε και ο πρωθυπουργός, δίνοντας μάλιστα στην έννοια της αυταπάτης μια αθώα και σχεδόν ηρωϊκή διάσταση. Αυτή η αυταπάτη που τελείωσε όμως, ότι δικαιούμαστε να μας ζούνε οι άλλοι και μπορούμε να τους εκβιάσουμε να το κάνουν, δεν ήταν ούτε η χειρότερη, ούτε η πιο καταστροφική. Ήταν απλά η πιο γραφική. Καθώς σαρώθηκε, αποκαλύφθηκε η άλλη μεγάλη, η πραγματική εθνική αυταπάτη. Πραγματικά εθνική γιατί αυτή δεν είναι η αυταπάτη του Σύριζα και των ψεκασμένων, αλλά η αυταπάτη της συντριπτικής πλειοψηφίας της ελληνικής κοινωνίας, του μεταρρυθμιστικού, φιλο-ευρωπαϊκού κέντρου συμπεριλαμβανομένου. Για να μην πω ότι το φιλοευρωπαϊκό, μεταρρυθμιστικό κέντρο, κεντροδεξιό και κεντροαριστερό, έχει την μεγαλύτερη ευθύνη για την αυταπάτη αυτήν.
Είναι η αυταπάτη του κράτους. Ακόμα και τώρα, μπροστά σε όλη αυτή την φορολογική επέλαση, ακόμα και αυτοί που διαμαρτύρονται οργισμένα για τους αποπνικτικούς φόρους, δεν τολμούν ή δεν θέλουν να μιλήσουν για την άλλη αναγκαστική πλευρά της εξίσωσης, το μέγεθος του κράτους. Είναι η αυταπάτη ότι το κράτος μας δεν είναι μεγάλο· ότι είναι «απλά» αναποτελεσματικό και αρκούν οργανωτικές μεταρρυθμίσεις που δεν θα πονέσουν δημόσιους μισθούς και δημόσιες δαπάνες. Είναι η αυταπάτη ότι το κράτος μίκρυνε στα χρόνια της κρίσης, λες και οι πολλές δεκάδες χιλιάδες αυτών που έσπευσαν να βγουν σε πρόωρη συνταξιοδότηση θα πληρώνονται από άλλη τσέπη όλα αυτά τα παραγωγικά χρόνια που θα μισθοδοτούνται για να κάθονται σπίτι τους ή να απασχολούνται εκ του ασφαλούς στην παραοικονομία. Είναι η αυταπάτη που μετράει το κράτος στην κεντρική διοίκηση μόνο, αγνοώντας το μέγεθος ενός ευρύτερου δημόσιου τομέα που δεν έχει ακόμα απογραφεί ουσιαστικά και βαφτίζοντας εξοικονόμηση τις συγχωνεύσεις οργανισμών.
Τουλάχιστον ο Σύριζα έχει μια ωμή, ταξική ειλικρίνια. Οι υπόλοιποι όμως, κρυβόμαστε ακόμα πίσω από το δάχτυλό μας. Φωνάζουμε για τους φόρους αλλά μόνο ψελίζουμε αμήχανα για το κράτος που αυτοί οι φόροι πληρώνουν. Και αυτή η εθνική αυταπάτη δεν θα σαρωθεί παρά μόνο όταν οι φόροι δεν θα μπορούν πια να πληρωθούν και οι ουσιαστικές δαπάνες του κράτους, τα αναλώσιμα των νοσοκομείων και η βενζίνη των ασθενοφόρων για παράδειγμα, δεν θα μπορούν να πληρωθούν, για να πληρώνονται απείραχτοι άχρηστοι μισθοί σε δημόσιους οργανισμούς μπουτίκ και πρόωρες συντάξεις συνταξιούχων των πενήντα ετών.

Οδηγώντας σήμερα στην οδό Σατωβριάνδου, πίσω από την Ομόνοια, παρατηρούσα, όχι για πρώτη φορά, αυτήν την κοινωνία που διαβιώνει με δυσκολία στις παρυφές της «κανονικής» δικής μας. Τζάνκια, φτωχοδιάβολοι που ζουν από περιστασιακές δουλειές του ποδαριού, πόρνες του πεζοδρομίου, περιθωριακοί μετανάστες, άστεγοι, μικρέμποροι της συμφοράς. Και επηρεασμένος από την ωραία θεωρητική συζήτηση που είχαμε αυτές τις μέρες για τις ηλεκτρονικές συναλλαγές, σκέφτηκα ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν έχουν κάρτες και λογαριασμούς, δεν έχουν σταθερή διεύθυνση για να έχουν κάρτα και λογαριασμό και σταθερή δουλειά. Για αυτούς, το λίγο χρήμα που παίρνουν στα χέρια τους, μαύρο χρήμα και περιστασιακό, είναι το νήμα που τους κρατάει από την άβυσσο. Η δική μας κανονικότητα μπορεί να γίνει η δική τους κόλαση. Και δεν είναι φυσικά η θεωρητική συζήτηση για τις κάρτες και τις ηλεκτρονικές συναλλαγές. Είναι η πολύ πρακτική συζήτηση για την κυκλοφορία των μετρητών που περιορίστηκε με τα capitals controls και τους περιορισμούς στις αναλήψεις. Αυτή οι κοινωνία που ζει αόρατη (;) στις παρυφές της «κανονικής» δικής μας, ζει από το χρήμα που περισσεύει από την δική μας και κυκλοφορεί σε αυτήν. Μαύρο και εκτός τραπεζών και ηλεκτρονικών συναλλαγών. Όταν αυτό περιορίζεται στην δική μας, εξαφανίζεται εντελώς από αυτήν. Μου το είχε πει ο άστεγος και μισότρελος κλοσάρ που κατασκηνώνει κάθε βράδυ στην στοά του κτηρίου όπου βρίσκεται το γραφείο μου, κι εδώ και χρόνια μιλάμε για ποδόσφαιρο και για πολιτική. Είχα καιρό να τον δώ, είχε μείνει μισός: «Γρηγόρη, έχει πέσει εμπάργκο. Από το καλοκαίρι δεν βρίσκω ούτε για τσιγάρα, ούτε κανένα μεροκάματο» – έτσι αποκαλεί τις δουλειές που του έδιναν από λύπηση για κανένα δεκάρικο, να μαζέψει χαρτόκουτα έξω από εκείνο το μαγαζί, να κουβαλήσει κανένα κιβώτιο στο άλλο. Μπορεί να φαίνεται τραβηγμένο το να στέρεψαν τα μικρά, ασήμαντα μαύρα ποσά, που βρίσκει αυτή η κοινωνία, ή άλλη, όχι η «κανονική» η δική μας, επειδή εμείς πια τραβάμε με μέτρο από τα ATMs και τους λογαριασμούς μας. Δεν είναι. Όταν κάποιος ζει στο όριο, μια μικρή «μακροοικονομική» μείωση της συνολικής κυκλοφορίας μετρητών θα προκαλέσει μια δραματική μείωση για αυτούς που ζουν στα όρια. Δεν το επικαλούμαι σαν επιχείρημα. Απλά το συνειδητοποίησα σήμερα το απόγευμα οδηγώντας στην οδό Σατωβριάνδου. Και αμήχανος, το καταθέτω.